Επιστημονικές Διαμάχες.

Οι επιστηµονικές διαµάχες αποτελούν αποκλίσεις από την «κανονική» πορεία ανάπτυξης της επιστηµονικής γνώσης; Είναι επεισόδια που αφορούν περισσότερο τις διαπροσωπικές σχέσεις των εµπλεκόµενων παρά την ίδια την επιστήµη; Εκφράζουν τη σύγκρουση ανάµεσα στους υποστηρικτές δύο διαφορετικών τρόπων θεώρησης συγκεκριµένων φαινοµένων; Προφανώς οι επιστηµονικές διαµάχες σχετίζονται µε όλα τα παραπάνω. Οι µελέτες όµως των τελευταίων ετών οδήγησαν σε µία πολύ πιο σύνθετη εικόνα των επιστηµονικών διαµαχών. Το σηµείο στο οποίο συγκλίνουν όλοι οι ιστορικοί και κοινωνιολόγοι της επιστήµης είναι ότι οι επιστηµονικές διαµάχες δεν πρέπει να αντιµετωπίζονται ως διαφορετικής µορφής περιστατικά από τα υπόλοιπα γεγονότα που αφορούν την επιστηµονική δραστηριότητα.

Για να χαρακτηριστεί µια επιστηµονική διαφωνία διαµάχη θα πρέπει να έχει κάποια εύλογη χρονική διάρκεια και οι εµπλεκόµενες πλευρές να διατυπώσουν δηµόσια τα επιχειρήµατα και αντεπιχειρήµατά τους. Η διαµάχη είναι κάτι περισσότερο από µια απλή διαφωνία ή συζήτηση επί επιστηµονικών θεµάτων: 

Τα αντιτιθέµενα µέρη θα πρέπει να υποστηρίζουν το καθένα µια συγκεκριµένη άποψη, την οποία να θεωρούν τόσο σηµαντική ώστε να την υπερασπίζονται δηµόσια. 

Επίσης, για να θεωρηθεί µια διένεξη µεταξύ επιστηµόνων επιστηµονική διαµάχη, θα πρέπει η διακύβευσή της να αφορά την πρακτική της αντίστοιχης επιστηµονικής κοινότητας συνολικά. Μια επιστηµονική διαµάχη λοιπόν είναι εξ ορισµού µια δηµόσια διαδικασία, στο πλαίσιο της οποίας εκφράζονται απόψεις που επιζητούν να γίνουν αποδεκτές εκ µέρους της εκάστοτε επιστηµονικής κοινότητας και να µετασχηµατίσουν την πρακτική της. Γι' αυτό και συχνά εµπλέκονται σ' αυτή µεγάλα τµήµατα της κοινότητας ή τουλάχιστον παρακολουθούν εκ του σύνεγγυς την εξέλιξή της. Οι πιο κρίσιµες επιστηµονικές διαµάχες µετασχηµατίζουν τη φυσιογνωµία ενός επιστηµονικού κλάδου µερικές φορές τόσο ριζικά που µπορεί να οδηγήσουν στη δηµιουργία νέων επιστηµονικών κλάδων.

Είναι προφανές ότι µια τέτοια διαδικασία συνδυάζει στοιχεία φιλοσοφικής, κοινωνικής και µεθοδολογικής φύσης.

Υπάρχουν πολλά είδη διαµαχών. Ο E. McMullin έχει προτείνει το χωρισµό των επιστηµονικών διαµαχών στις τρεις ακόλουθες κατηγορίες:

∆ιαµάχη γεγονότων: Στη διάρκεια αυτών των διενέξεων αµφισβητείται η ύπαρξη ιδιοτήτων που παρατηρούνται πειραµατικά ή η ορθότητα συγκεκριµένων παρατηρήσεων και των αντίστοιχων συναγωγών. Π.χ. η διαµάχη του Γαλιλαίου µε το Scheiner για τις ηλιακές κηλίδες.

∆ιαµάχη θεωριών: Αφορά κυρίως τη διατύπωση θεωρητικών σχηµάτων που περιγράφουν παρατηρούµενα φαινόµενα και προβλέπουν την πειραµατική συµπεριφορά συγκεκριµένων συστηµάτων. Π.χ. η διαµάχη του Νεύτωνα µε το Hooke σχετικά µε τα ερµηνευτικά σχήµατα για τα πειράµατα του πρώτου µε το φως.

∆ιαµάχη αρχών: Σχετίζεται µε τη νοµιµοποίηση των οντολογικών ή µεθοδολογικών αρχών που διέπουν την πρακτική ορισµένου επιστηµονικού κλάδου. Π.χ. η διαµάχη του Νεύτωνα µε τους πολέµιους της άποψής του περί «δράσης από απόσταση».

Είναι προφανές ότι καµία διαµάχη στην ιστορία της επιστήµης δεν ταυτίζεται αποκλειστικά µε κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες. Τις πιο πολλές φορές σε µια επιστηµονική διαµάχη συναντάµε περισσότερες από µία µορφές διένεξης, αφού η ίδια η άσκηση της επιστηµονικής πρακτικής περιλαµβάνει, µε τρόπο που είναι αδύνατο να διαχωριστούν, το εµπειρικό, το θεωρητικό και το οντολογικό επίπεδο. Το ενδιαφέρον που έχουν αυτού του τύπου οι ταξινοµήσεις είναι ότι βοηθούν τον ιστορικό να φέρει στην επιφάνεια τα συγκεκριµένα χαρακτηριστικά της διαµάχης που µελετά και να αναδείξει τον ιδιαίτερο ρόλο που αυτή έπαιξε στη συγκρότηση της πρακτικής ενός ορισµένου επιστηµονικού κλάδου.

Πώς τελειώνει µια επιστηµονική διαµάχη; Μολονότι µια εύλογη απάντηση θα µπορούσε να είναι «µε την πειραµατική επιβεβαίωση της αλήθειας µιας θεωρίας ή µε την παραγωγή µιας συνεπούς θεωρητικής σύνθεσης από µια σειρά νέων πειραµατικών δεδοµένων», η κατάσταση είναι συνήθως εξαιρετικά πιο σύνθετη. ∆εν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η θεωρητική σύνθεση που επικρατεί στη διάρκεια µιας διαµάχης στηρίζεται στα ίδια πειραµατικά δεδοµένα που στηριζόταν και η αντίπαλή της θεωρία. Όπως επίσης δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που τα νέα πειραµατικά δεδοµένα µπορούν να εξηγηθούν εξίσου ικανοποιητικά τόσο από τη νέα θεωρία όσο και από µια µετασχηµατισµένη εκδοχή της παλιάς.

Είναι επίσης χαρακτηριστικό των διαµαχών ότι καµιά διαµάχη δεν τελειώνει µε «καθαρό» τρόπο. Η κοινωνική οργάνωση της επιστηµονικής κοινότητας, η οποία συνήθως καθορίζεται από την ευρύτερη κοινωνική πραγµατικότητα, δεν επηρεάζει µόνο τους όρους ύπαρξης µιας άποψης στο εσωτερικό της. Στο βαθµό που οι επιστηµονικές διαµάχες είναι δηµόσιες, η κοινότητα ως κοινωνικό σώµα αποφασίζει και για την εγκυρότητα των κριτηρίων που χρησιµοποιούνται για την αποδοχή ή την απόρριψη των αντιτιθέµενων απόψεων. Από αυτή την άποψη ο τερµατισµός µιας διαµάχης είναι µια εξαιρετικά πολύπλοκη υπόθεση – και αυτό, µαζί µε τη µορφολογική ποικιλία τους, είναι που καθιστά τη µελέτη των επιστηµονικών διαµαχών ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον αντικείµενο µελέτης για τους ιστορικούς της επιστήµης.

Iστορία της Φυσικής και της Xηµείας.

Kώστας Γαβρόγλου.